राज्यको चौथो अंग पत्रकारिता समाजको ‘वाच डग’ को हो । पत्रकारिता क्षेत्र व्यवस्थित हुनसक्यो भने समाजका आर्थिक, सामाजिक, राजनीतिक, धार्मिक, सांस्कृतिकलगायत समग्र आयामहरूमा परिवर्तन र सन्तुलन कायम हुन सक्छ । समाज र राष्ट्र व्यवस्थित हुनसक्छ । विकसित मुलुकहरूमा शिक्षित र बौद्धिक व्यक्तिहरू पत्रकारितामा संग्लन रहेका पाइन्छन् । पत्रकारिता पनि अत्यन्त खोजमूलक, तथ्यपरक र विश्लेषणात्मक हुने गरेका दृष्टान्त छन् ।
चाहे चाइनाबाट प्रकाशित हुने बेइजिङ रिभ्युको कुरा गरौं वा अमेरिकाबाट प्रकासित हुने न्युयोर्क टाइम्सकै, वा बेलायतबाट प्रकाशित हुने फोर्स म्यागजिनकै कुरा गरौं अथवा बीबीसी–सिएनएनजस्ता विश्वप्रसिद्ध मिडियाहरूकै कुरा गरौं । ती सबै मिडिया हाउसहरू वा जर्नलहरूले अनुसन्धानमूलक खबर बाहिर ल्याएका हुन्छन् । जसले कतिपय अवस्थामा पूरा विश्व हल्लाएका छन् । तिनीहरूले प्रकाशित गर्ने जर्नलहरूले समाज, राष्ट्र र अन्तर्राष्ट्रिय जगत् बुझ्न महŒवपूर्ण भूमिका निभाएको हुन्छ । यसरी विश्व परिवेश नियाल्ने हो भने पत्रकारिता सबैभन्दा बौद्धिक र सम्मानित पेशाको रूपमा विकसित भएको देखिन्छ । तर, नेपाल, भारत, बंगलादेशलगायत आर्थिक विकास र सगम्र समृद्धिमा केही कमजोर तर उदार लोकतन्त्र भएका मुलुकमा मिडिया व्यवस्थित एवं गर्व गर्नलायक हुन सकेका छैनन् । यद्यपि, प्रेस फ्रिडमलाई यी मुलुकहरूले पनि अंगिकार गरेका छन् ।
खासगरी, यी देशहरू विभिन्न राजनीतिक संकटहरूबाट गुज्रनु परेको, विभिन्न खाले सामन्तवादी शासन व्यवस्था झेल्नु परेको पनि त्यहाँका जनताले उचित शिक्षादीक्षाको अवसर पाएनन् । शिक्षा, स्वास्थ्य तथा सञ्चारको क्षेत्रमा आवश्यक प्रगति हुन सकेन । फलस्वरूप जनताहरू पर्याप्त चेतनशील हुन सकेनन् । चेतना कमजोर भएपछि मान्छेले आप्mनो आवश्यकताबाहेक देश तथा समाजको आवश्यकता र विकासलाई अपरिहार्य ठान्दैन । जनता शिक्षित एवं चेतनशील नभएपछि पत्रकारिता पनि व्यवस्थित एवं उत्तरदायी हुन सक्दैन । कमजोर शैक्षिक धरातलका मान्छेहरू पत्रकारिताको आडमा आप्mनो बिहान बेलुकीको छाक टार्ने हिसाबमा यहाँ अघि बढेका पाइन्छन् । फलतः यहाँको पत्रकारिताले आर्थिक रूपान्तरण, विकास एवं समृद्धिमा चाहेजति टेवा दिन सकेको छैन । बरु स्वार्थ समूहको प्रयोगवादी जञ्जालमा यहाँको पत्रकारिता फसेको छ । नेपालमा अहिले भएको पत्रकारिता व्यवस्थित र समाज एवं राष्ट्रप्रति उत्तरदायी हुन सक्थ्यो भने भ्रष्टाचार नियन्त्रण, सदाचारिता, राजनीतिक स्थिरतामा निकै ठूलो योगदान पुग्थ्यो । यहाँ त पार्टी पत्रकारिता भएको छ ।
केही हदसम्म पछिल्ला वर्षहरूमा पत्रकारिता व्यावसायिक एवं मर्यादित हँुदै नभएको भने होइन । केही प्रयास भएकै छन् । त्यसै भएकोले पनि भ्रष्टाचार एवं अनियमितता, राजनीतिक तथा आर्थिक अपराध लगायतका समाचारहरू बढी नै आइरहेका छन् । फलस्वरूप भ्रष्टाचारी, दलाल एवं शोषक सामन्तहरू पत्रकार तथा पत्रकारिताप्रति नै एकाध त्रुटिपूर्ण घटनालाई देखाएर चोर औंला ढड्याइरहेका छन् । पत्रकारिता क्षेत्रलाई नियन्त्रणमा राख्ने हर्कत पनि गरेका छन् ।
वास्तवमा नेपालमा शताब्दीयौं लामो पत्रकारिता जगत् अझै परिवर्तनमुखी हुन नसकेको हो । लोकतन्त्र आइसकेपछि यो पेशा अझै विस्तारित भए पनि विभिन्न तवरका विकृतिहरू भित्रिएका हुन् । जसलाई नियन्त्रण र व्यवस्थापन गर्न नसक्नु नियामक निकायहरूको कमजोरीपन हो । पत्रकारितालाई व्यवस्थित गर्न प्रेस काउन्सिल, पत्रकार महासंघ, सूचना विभागलगायत अन्य संस्थाहरू लागि परिरहेकै छन् । तर, अझै मिहिनेत पुगेको देखिँदैन ।
विगतमा जे जस्तो भए पनि यस क्षेत्रमा शिक्षित वर्गको प्रवेश गराउन उत्तिकै आवश्यक देखिन्छ । अहिले त सामाजिक रूपमै पत्रकारिता क्षेत्रलाई औंला ठड्याएको अवस्था छ । यसमा मूलरूपमा अशिक्षित वर्गको प्रवेश (जीविकोपार्जनमुखी पत्रकारिता) ले यी समस्या निम्तिएका हुन् । पत्रकार महासंघले कम्तीमा १२ कक्षा उत्तीर्ण नभएकाहरू यस क्षेत्रमा प्रवेश गर्न नपाउने भनेर कुरा अगाडि बढाएको छ । जो सकारात्मक भए पनि यसलाई अझ कडाइ र व्यवस्थित एवं शिक्षित वर्ग आकर्षण गर्ने हिसाबले अगाडि बढाउनु आवश्यक छ ।
पत्रकारिताको क्षेत्रमा नयाँ–नयाँ परिवर्तन देखापरेका छन् । समाचारपत्रहरू, रेडियो, टिभीपछि यस क्षेत्रको कान्छो आयामको रूपमा अनलाइन मिडियाहरू (इन्टरनेटको सहायतामा समाचार पस्कने माध्यम) आज संसारभर लोकप्रिय भएका छन् । नेपालमा पनि अनलाइन मिडियाहरू लोकप्रिय हुँदै गएका देखिन्छन् । तर, विश्वसनीय र भरपर्दो भने भइसकेका छैनन् ।
प्रविधिका कारण विकसित भएका अनलाइन माध्यमलाई कसरी व्यवस्थित र मर्यादित गराउने भन्नेमा सञ्चार मन्त्रालय, प्रेस काउन्सिल, पत्रकार महासंघ लगायतका निकायहरूले आवश्यक पहलकदमी लिनुपर्छ ।
केही हदसम्म सञ्चारका एक माध्यमले अर्को माध्यमलाई थिच्न खोज्ने असहिष्णुताको प्रवृत्ति पनि नेपालमा देखापरेको छ । वास्तवमै त्यो गलत प्रवृत्ति हो । कुनै पनि माध्यमका आप्mनै खालका विशेषताहरू हुन्छन् । चाहे त्यो रेडियो, टिभी, पत्रपत्रिका, अनलाइन किन नहोस् । सबैका आप्mनै खालका विशेषता र महŒव छन् । तर, पुराना सञ्चारमाध्यम अपनाउनेहरूले नयाँ मिडियाहरूलाई देख्नै चाहेका छैनन् । मिडियाकर्मीहरूले नै परिवर्तनलाई आत्मसात् गर्न सकेका छैनन् भने समाज परिवर्तन गर्नेगरी कसरी कलम चलाउन सक्छन् । कतिपयले विगतमा बहस नै चलाएर प्रिन्ट मिडियाहरूको भविष्य अब सकियो समेत भने । तर, सकिन्थ्यो कसरी ? मिडियाको एउटा नयाँ प्रविधि सम्पन्न आयाम भएर अनलाइन माध्यम देखापरेको हो । यसैको कारण अरू मिडियाहरू ध्वस्त हुने कुनै आधार छैन ।
नयाँ सोच राख्नुपर्छ तर पुराना चिजको अस्तित्व सकियो भन्नु गलत नै हुन्छ । किनभने कुनै जमानामा दालभात, ढिँडो, तरकारी मात्रै खाने मात्रको जमाना पनि थियो । तर, अहिले त हजारौं प्रकारका परिकारको आविष्कार भएका छन् । तर, के दालभात, ढिँडो र तरकारीको संस्कार हराएको छ र ? यसकारण पत्रकारिता पेशा अंगाल्नेहरूले लघुताभासपूर्ण व्यवहार देखाउन हुँदैन । नेपालमा विकसित भएका सबै खालका मिडियाहरूलाई व्यवस्थित गर्दै लैजानु आजको आवश्यकता हो ।
वास्तवमा अनलाइनहरूले तत्काल घट्ने समाचारहरूलाई छिटोछिटोरूपमा प्रकाशित गर्नेमा पत्रपत्रिकाहरूलाई उछिनी सकेका छन् । तर, खोजमूलक, तथ्यपरक र भरपर्दो समाचार पत्रिकाहरूले नै दिन सक्छन् । किनकि, उनीहरूसँग पर्याप्त समय हुनेगर्छ । यसरी बढी गहिराइमा गएर घटना र विषयवस्तुहरू बुभ्mनेका लागि पत्रिकाहरू प्रभावकारी हुन्छन् भने शीघ्ररूपमा जानकारीमूलक समाचारहरूका लागि अनलाइन माध्यम उपयुक्त होला । यसरी मान्छेका विचार, अवधारणा र प्रवृत्तिअनुसार मिडियाहरू रोज्ने आधार झन् फराकिलो भएको छ । यसमा एकपछि अर्को मिडिया आएर घाटा कसैलाई भएकै छैन ।
विश्व बजारकै कुरा गर्दा अहिले मल्टी मिडियाको कन्सेप्ट अघि बढेको छ । त्यसकारण अनलाइनलाई समेत व्यवस्थित र प्रभावकारी बनाउन चाल्नुपर्ने आवश्यक कदमको सम्बन्धमा सम्बन्धित निकायले अगाडि बढ्नुपर्छ । यस क्षेत्रका विकृतिलाई निराकरण गर्नु र सकारात्मक पाटोलाई उजागर गर्नु आजको आवश्यकता हो ।
आर्थिक पत्रकारिता उद्योग, व्यापार, बैंक तथा वित्तीय संस्था, बीमा कम्पनीहरूबाट हुने वित्तीय कारोबार, शेयर बजार, सरकारका आयव्यय, नाफा घाटासँग सम्बन्धित पत्रकारिता नै आर्थिक पत्रकारिता हो । नेपालमा पछिल्ला दशक आर्थिक पत्रकारिता फष्टाउँदै गएको देखिन्छ । खासगरी, बंैक तथा वित्तीय संस्थाहरू र बीमा कम्पनीहरूको फैलावट, आर्थिक गतिविधिको वृद्धि र विकास, व्यवस्थापन तथा अर्थशास्त्र विषय अध्ययन गर्नेहरूको बढ्दो चाप, उद्यमशीलताप्रति बढ्दो चासोलगायत कारण आर्थिक पत्रकारिताप्रति आकर्षण बढेको हो ।
अर्थ र आर्थिक गतिविधि नै प्रधान बन्दै गएको विश्व परिवेशमा यसरी नेपालमा पनि आर्थिक गतिविधिहरूप्रति मानिसहरूको चासो बढ्दै गएको छ । यसरी पाठकहरूको चासो आर्थिक विषयहरूमा बढ्दै गएसँगै आर्थिक पत्रकारिता पनि फष्टाउँदै जानु अन्यथा होइन । हाल नेपालमा दुई दर्जनभन्दा बढी आर्थिक न्युजलाई फोकस गर्नेगरी अनलाइन समाचार माध्यमहरू सञ्चालित छन् । त्यसैगरी, ३–४ वटा ब्रोडसिड दैनिक नै पूर्णरूपमा आर्थिक समाचारहरू दिन तल्लीन छन् । त्यसैगरी, आर्थिक विषयवस्तुलाई नै फोकस गरेर दर्जनौं साप्ताहिक, मासिक पत्रपत्रिका, टिभी तथा रेडियोहरूसमेत छन् ।
यसरी नेपालमा आर्थिक पत्रकारिताले दह्रोसँग जरो गाडेको छ । ठूला लगानीका ठूला दैनिक पत्रपत्रिकाहरू नै पनि पछिल्ला वर्षहरूमा आर्थिक समाचारहरूलाई प्राथमिकताका साथ प्रकाशित गर्दै आइरहेका छन् । ती सराहनीय काम हुन् । आर्थिक गतिविधिका समाचारलाई प्राथमिकता दिँदा मान्छेको ध्यान पनि अर्थोपार्जन, उद्यमशीलतामा केन्द्रित हुने हुँदा निश्चिय नै त्यसले समृद्धिको यात्रामा मानिसहरूलाई डो¥याउँछ । आजका नेपालीहरूको आवश्यकता पनि आर्थिक विकास र समृद्धि नै हो । पूरा विश्व समुदाय यतिबेला आर्थिकरूपमा कसरी शक्तिशाली एवं सम्पन्न हुने भन्ने प्रतिस्पर्धामा छ । त्यो खालको प्रतिस्पर्धामा नेपालले पनि हात धोएर लाग्नुपर्छ ।
खासगरी, आर्थिक पत्रकारिताले राज्यको, विभिन्न वित्तीय तथा गैरवित्तीय संघ÷संस्थाको, व्यापारिक प्रतिष्ठानहरूको आर्थिक गतिविधि र गणितको व्याख्या विश्लेषण, सूचना संश्लेषण र प्रकाशन गर्ने भएकोले त्यो आममानिसको सरोकारको विषय बन्छ । त्यस्ता सूचना, संश्लेषण, विश्लेषणबाट मानिसहरूमा वित्तीय, व्यापारिक तथा उद्यमशीलतामा चेतना अभिवृद्धि हुन्छ । आर्थिक पत्रकारिताको माध्यमबाट प्राप्त हुने सूचना र विश्लेषणहरूबाट अवसरको खोजीमा रहेकाहरूले अवसरको विश्लेषण गर्न सक्छन् । आप्mनो रुचि र आवश्यकता अनुसारको उद्यम, व्यापार, व्यवसाय वा पेशा अंगाल्ने चाहना त्यसका अवसरहरू आर्थिक समाचारहरूको माध्यमबाट पहिल्याउन सक्छन् ।
स्वदेशमै वा आफँैले चाहँदा पनि केही गर्न सकिन्छ भन्ने आत्मविश्वास आर्थिक पत्रकारिताले भरिदिन सक्छ । विभिन्न पेशा, व्यवसाय वा अध्ययनका निम्ति आर्थिक पत्रकारिताको माध्यमबाट त्यसभित्रका कुरा पहिल्याउन सकिन्छ । आर्थिक पत्रकारिताबाट समाजमा मिहिनेत र सिर्जनशीलताको जगमा सफल भएका उद्यमीहरूको अनुभव कथा बाहिर आउनसक्छ । जसले अरू धेरैलाई त्यसैगरी अघि बढ्न हौसल्ला प्रदान गरेको हुन्छ । त्यसकारण राज्यको आर्थिक रूपान्तरण र समृद्धिकै निम्ति पनि गहन आर्थिक पत्रकारिताको ठूलो खाँचो छ ।
