Year: अशोज १५, २०७५

सञ्चार भन्नेबित्तिकै एक व्यक्ति वा समूहसम्म बोली, शब्द, संकेत, चिह्न, लिपि, अंक, इशारा वा अन्य कुनै प्रकारले विचार, धारणा एवम् जानकारी आदानप्रदान गरिने प्रक्रिया भन्ने बुझिन्छ । प्रस्टरुपमा भन्नुपर्दा सामाजिक परिवर्तन सञ्चारकै कारण सम्भव हुन्छ भन्ने बुझिन्छ । पुरातन युगबाट आधुनिक सूचनाको युगम्मको सामाजिक परिवर्तनको मुख्य कारण भनेकै सञ्चार हो । निरन्तररुपमा सञ्चार प्रक्रियाको विकास भएको कारणले नै आजको अवस्थामा मानवसमाज यो अवस्थासम्म आइपुगेको हो । सामाजिक परिवर्तन तथ्य, विचार, धारणा र सूचनाको विनिमयविना असम्भव हुन्छ ।

सञ्चारलाई विभिन्न दृष्टिबाट हेरिएको छ । यी सबै दृष्टिकोण कुनै न कुनै रुपमा सामाजिक परिवर्तनसँग सम्बन्धित छन् । सूचना साझेदारी वा सन्देश आदानप्रदान प्रक्रिया, मानव क्रियाकलाप, ज्ञानको एक विधा, एक पेसा, एक उद्योग आदि दृष्टिकोणहरु हुन् । सञ्चार एउटा प्रक्रिया हो । यो प्रक्रिया पूर्णतया सामाजिक परिवर्तनसँग सम्बन्धित छ, जसका आफ्नै पूर्वसर्तहरु विद्यमान् छन् । साझा सञ्चार वातावरण, प्रेषक र प्रापकबीच सहकार्य, माध्यमको चयन, सन्देश वा सूचनाको उपयुक्त संकेत वा अभिव्यञ्जन र प्रतिसंकेतन वा बोध, अपेक्षित प्रतिक्रियाको प्राप्ति यी आदि कारणले नै सामाजिक परिवर्तन हुनपुग्छ ।

एकठाउँको खबर अर्को ठाउँमा पु¥याउन तथा जनसमुदायलाई कुनै सूचना दिनका लागि प्राचीन कालमा कुनै व्यक्ति विशेषलाई जिम्मा दिइने कटुवाल प्रथा रहेको थियो । साथै मानिसहरुको ध्यानाकर्षण गर्नका लागि ढोल, दमाहा, नगरा, झ्याली बजाउने प्रचलन रहेको थियो । परेवा तथा घोडालाई तालिम दिई एकठाउँको खबर अर्को ठाउँमा पु¥याउने कार्यमा तिनीहरुको प्रयोगसमेत गरिन्थ्यो । हाम्रो देशमा पृथ्वीनारायण शाहले नेपालको एकीकरणको बेलामा गन्धर्व (गाइने) हरुको माध्यमबाट राष्ट्रिय एकताको सन्देश प्रभावकारी तवरले प्रवाह गरेका थिए । लोक सञ्चार माध्यमअन्तर्गत अझै पनि सत्यनारायणको पूजा, तीज आदि पर्वहरुमा गीत तथा श्लोकमार्फत सन्देश प्रवाह गरिँदै आएको छ ।

सूचना लेखी सार्वजनिक स्थलमा टाँसेर पनि जनसमुदायलाई सूचित गर्ने प्रयास गरिन्थ्यो । यसै गरी मठमन्दिरहरुमा काष्ठकलाको प्रयोग गरी, ढुंगामा शिलालेख लेखी सन्देश दिने हाम्रो पुरानै सञ्चार शैली हो । यी सबै सञ्चारका परम्परागत वा पुराना तरिकाहरु हुन् । आधुनिक मानवसमाजमा नयाँ–नयाँ प्रविधिसँगै सञ्चारका साधनहरु पनि विकसित हुँदै गए ।

आज हामीसँग सञ्चारका लागि पत्रपत्रिका, रेडियो, टेलिभिजन, अनलाइन, सामाजिक सञ्जालजस्ता साधन रहेका छन् । भूउपग्रह, उपग्रह, कम्प्युटर, अप्टिकल फाइबर आदिले गर्दा सञ्चार सुविधा पहिलेभन्दा अझ बढी छिटोछरितो र सहजसमेत बनेको छ । वास्तवमा मानिसले समय र दूरीको अवरोधलाई प्रविधिको उपयोगबाट जित्ने प्रयास गरिरहेको छ । विश्वभरका घटना विवरण तत्काल घरमै बसी–बसी हेर्न र सुन्न सकिएको छ ।

यति बेला संविधानको प्रस्तावनामा नै उल्लेख भएको पूर्ण प्रेस स्वतन्त्रता कायम गर्नका लागि र खोसिन लागेको सूचनाको हक जोगाउनका लागि आमनेपाली पत्रकारहरु आन्दोलित छन् ।

यसरी आपसी सम्पर्क व्यापक मात्रामा हुन सकेकाले विश्वबन्धुत्व भावनामा समेत वृद्धि भई विश्वग्राम (ग्लोबल भिलेज) को अवधारणालाई बल पुगेको छ र सार्थकता पनि भएको छ । सञ्चार क्षेत्रमा भएका नयाँ–नयाँ परिवर्तनले हरेक देशको संस्कृतिमाथि प्रभाव पारिरहेको छ । सञ्चारका साधनको उपलब्धताले मानिसको दिनचर्या नै बदलिएको छ । आजभन्दा केही वर्षअघि र अहिलेको मात्रा तुलना गर्ने हो भने पनि यो परिवर्तन स्पष्टसँग देखिन्छ । सञ्चारमाध्यमको व्यावसायिक पक्षले पनि आधुनिक मानवसमाजमा ठूलो महत्व पाएको छ । सञ्चारकै कारण असीमित रोजगार प्राप्त भएको छ । वर्तमान युगमा सूचना नै वास्तविक सम्पत्ति हो । सञ्चारलाई जीवनपद्धति नबनाई सुखै छैन ।

पत्रकारिता र आमसञ्चारमाध्यमको विकासक्रमसँगै विकास पत्रकारिताको पनि शुरुआत भयो । यालन चक्लीलाई विकास पत्रकारितको पिता मानिन्छ । उनले विकास पत्रकारितासम्बन्धी आफ्नो धारणा यसरी व्यक्त गरेका छन्, ‘विकासबारे आमसञ्चारका माध्यमहरुले लेख्ने प्रक्रिया प्रारम्भिक चरणमा छ । पत्रपत्रिका, रेडियो, टेलिभिजनमा विकासका गतिविधिले राजनीति, अपराध र यौनपछिको चौथो स्थान पाएको छ ।’ चक्लीको यो भनाइ नेपालका अधिकांश मिडियामा लागू हुन्छ । विकास सञ्चार नेपाली मिडियाको सबैभन्दा अन्तिम विकल्प भएको छ । ‘विकासका लागि सञ्चार’ भन्ने मूल नाराका साथ स्थापना भएको नेपाल टेलिभिजनले पनि जो सरकारमा जान्छ उसैको गुणगान गाउन छोडेको छैन ।

नेपालमा विकास सञ्चार शुरु भएको ठीक मिति यही हो भन्न त गाह्रो छ तर पनि वि.सं. २०४८ मा राष्ट्रिय सञ्चार योजना लागू भएपछि विकासको लागि सञ्चार भन्ने नारा घन्कियो । आमसञ्चारका माध्यमद्वारा सरकारका विकास गतिविधिको प्रचारप्रसार गर्ने उक्त सञ्चार योजनाको उद्देश्य रहेको थियो । भारतदत्त कोइरालाले गोरखापत्रमा आफू सम्पादक रहँदा विकास सञ्चारको अभ्यास गराएका थिए । गोरखापत्रको ‘गाउँघर’ स्तम्भ त्यति बेला निकै लोकप्रिय र चर्चित बनेको थियो । जसका लागि पत्रकार किशोर नेपाल राजधानीनजिकैको धादिङ जिल्लाका गाउँ–गाउँ घुमेर विकाससम्वन्धी समाचार खोजी गर्थे ।

नेपालमा सञ्चार कसका लागि भन्ने प्रश्न निकै उठ्ने गरेको छ । विकास प्रक्रियामा सञ्चार र सञ्चारकर्मीको भूमिका कस्तो हुने भन्ने स्पष्ट व्यवस्था छैन । प्रायः नेपालका सञ्चारमाध्यमहरु सुगम क्षेत्रका शहरी, बुद्धिजीवीहरु, शिक्षित एवम् धनिमानीहरुको पहुँचभित्र छ । अधिकांश विद्युतीय माध्यम शहर केन्द्रित छन् । काठमाडौंबाट प्रकाशन र प्रसारण हुने अधिकांश मिडियाको पहुँच गाउँसम्म छैन । स्थानीय मिडियाले स्थानीयका आवाज बोलिरहेका त छन् तर तिनीहरु पनि न्यून गुणस्तर तथा सामग्रीमा काठमाडौं केन्द्रित नै छन् । पत्रपत्रिका, रेडियो टिभी र अनलाइन ग्रामीण क्षेत्रको झलक दिने सामग्री अत्यन्त न्यून मात्रमा पाइन्छ ।

सामुदायिक भावनाबाट खुलेका अधिकांश नेपाली एफएम प्रसारणहरु व्यावसायिकजस्ता देखिन्छन् । तैपनि ग्रामीण सञ्चारलाई थेग्ने कामचाहिँ यिनै स्थानीय मिडियाले गर्दै आएका छन् ।
तर यति बेला संविधानको प्रस्तावनामा नै उल्लेख भएको पूर्ण प्रेस स्वतन्त्रता कायम गर्नका लागि र खोसिन लागेको सूचनाको हक जोगाउनका लागि आमनेपाली पत्रकारहरु आन्दोलित छन् ।

नेपाल पत्रकार महासंघलगायत देश–विदेशमा रहेका पत्रकारका विभिन्न संघ, संस्था, संगठन र पत्रकारहरु फौजदारी संहिताको स्वतन्त्र प्रेस विरोधी दफाहरु खारेज गर्नका लागि सरकारलाई ज्ञापनपत्र बुझाउँदै संघर्षका कार्यक्रम घोषणा गरी अघि बढिरहेका छन् । यद्यपि सरकारले संहितामा उल्लेख गरिएका बुँदा सच्याउन र पूर्ण प्रेस स्वतन्त्रता कार्यान्वयन गर्नका लागि पत्रकार देवप्रकाश त्रिपाठीको संयोजकत्वमा एक समिति गठन गरेको छ । उक्त समितिले गर्ने कार्य भने हेर्न बाँकी छ ।

केही दिन अघि एक रंगविहीन तस्वीरले शहर ततायो । प्रधानमन्त्रीसँग ठिंग उभिएका पुरुष सम्पादकहरूको रंगविहीन र विविधताविहीन तस्वीर सामाजिक सञ्जालमा भाइरल बन्यो । यसले नेपालमा विचार निर्माणको आधिपत्य कसको छ, ठ्याक्कै भनिदियो ।

पत्रकारिता र राजनीतिको घाँटी जोडिएको हुन्छ । दुवैमा शक्ति र सोचको भारी असन्तुलन कस्तो छ, बताइरहनु पर्दैन । दृष्य छर्लङ्ग छ । दुवै ठाउँको सोच र निर्णयलाई जे मूलधारको विषय लाग्छ, त्यही नै मूलधार हुन्छ । सम्पादकीय के लेखिन्छ, संसदले कान ठाडो पार्छ । नेताको मिटिङ्मा के भयो पत्रकारले चनाखो भई हेर्छ । दुवै ठाउँमा एकैथरि मानिसको वर्चस्व अहिले पनि उस्तै छ ।

पत्रकारिता सुरु भएको सत्तरी वर्षसम्म किनारामा पारिएका मानिस र मुद्दा पत्रकारिता छिर्न सकस भईरहेछ । कारण, यही दृष्यले राम्रोसँग बोल्छ ।

नेपालमा एफएम रेडियो उदाउनु अघि सीमित पत्रिका थिए । पत्रकार भन्ने टाइटल केटीको पनि हुनसक्छ भन्ने कल्पनाको मुहूर्त नै फक्रिएको थिएन । निकै जोर जुलुमले केही महिला पत्रकारितामा छिरे । पत्रकार होइन ‘पत्रकार्नी’ भएर ।

घरबाट निस्कनु, काममा स्वीकार गरिनु, समाज र पत्रकारिताको संस्थासँग एकैपटक जुध्नु पर्ने हुन्छ । विषयको छनौट, सामग्रीको स्पेस, कामको मूल्य र सुरक्षा हरप्रहर लडिरहनुपर्ने विषय हुन् ।

घरभित्रको पितृसत्तासँग भिड्दै, सडक, शहर, बजार र मिडिया हाउसको पितृसत्तासँग पनि एकैपटक संयुक्त लडाइँ कोही लड्छ भने त्यो हो -महिला पत्रकार ।

केही समय अघि दक्षिण एसियाली फेमिनिस्ट कमला भासिनले कुराकानीको क्रममा भनिन्, ‘तिमी अहिले पत्रकारिताको काम गर्दैछौ, घरमा अनगिन्ती कामहरू तिमीलाई पर्खेर बसेका होलान् ।’

परम्परागत परिवार भन्दा भिन्न आफ्नै एजेन्सी बनाएर बसेका केटी मान्छेका लागि घरमा तोकिएका कामले पनि पर्खेको हुन्छ । पितृसत्ताका पत्र पत्रका पर्खाललाई सरापेर मात्र पुग्दैन, हरप्रहर मुक्काले हान्दै रक्ताम्मे हुनैपर्छ । सडकमै, भौतिक रुपमै भिडिरहेको हुनुपर्दछ । यो भिडन्तमा सामेल हुन सकेकोमा सानदार महसुस गरिरहन सक्नुपर्छ ।

नेपालमा रेडियो रहरलाग्दो तरिकाले जिल्ला–जिल्लामा खुल्न थाले । झन्डै डेढ दशक अघिदेखि एफएम रेडियो देशव्यापी रुपमा खुल्ने क्रम बढ्यो । केही वर्ष अघिसम्म रेडियो खुल्ने जोस कायम रह्यो । आफ्नै घर वरिपरि खुलेका रेडियोले महिलालाई पत्रकार हुन सजिलो बनाइदियो । पत्रकार बन्न डेरा डन्डा बोकी हिँड्न परेन ।

यी मध्ये थोरैले आँगन छिचोले । धेरैले आाफ्नै ठाउँ वरिपरि रहेर पनि राम्रो काम गरे, गरिरहेछन् । रेडियो पत्रकारितालाई मूलधारको पत्रकारिता नगनिनुले नेपाली पत्रकारिताले महिलासहितको सामूहिक तस्वीरको सौन्दर्य गुमाएको छ ।

अहिले पनि जोसिला रेडियोकर्मी महिला लागिरहेकै छन् काममा । समाचार प्रमुख र स्टेशन म्यानेजरको रुपमा पनि धेरै छन् । अनलाइनको उदयसँगै रेडियोको चमक सिथिल हुन थाल्यो । के भइरहेछ, के हुँदैछ, कहाँ कसरी सम्भावना छ भन्ने खोज्ने कम छन् । पत्रकार महिलाको ग्रुमिङको लागि ध्यान दिने भन्दा ‘खोई महिला ?’ भन्ने धेरै छन् ।

एकछिन चर्कने एक्टिभिजम फेसनमा छ । यसले हल्ला त मच्चाउँछ । निकास निकाल्ने आवाज दिँदैन ।

असहिष्णु डेस्क र पपुलिष्ट सम्पादक

राजनीतिमा युगौं नफेरिएको अनुहार जस्तै मूलधारको पत्रिकामा उही अनुहार र विचारको वर्चस्व छ । डेस्कमा बसेर विचारको नाप तौल गर्ने मर्का र तप्का उही छ । ताजा हावा छिराउन हम्मेहम्मेकै अवस्था छ । वर्षौं विचार लेख्ने उनै, डेस्कमा सम्पादन गर्ने उनै । दशकौं नफेरिने दोस्ताना । अरे वा !

चिया पसलमा गरिने राजनीति र अपराधका गफ बाहेक सबै सफ्ट मुद्दा मानिन्छ, आजसम्म पनि । पत्रकार महिलाहरूलाई यसरी सफ्ट भनिएका मुद्दाकै जिम्मा बढी लगाउन थालियो सुरुबाटै ।

राजनीतिको छत बलियो हुन सफ्ट भनिएका सबै मुद्दाको पिल्लर बलियो गरि पत्रकारितामा उभिनुपर्छ । यो कुराको होस नेपाली मिडियाले दशकौं पाएन । अब निद्राबाट बिस्तारै ब्यूँझदै छ । कुन मुद्दा मूल, कुन सहायक त्यो विषयले तय गर्दैन । समय, सन्दर्भ र त्यसको घनत्वले तय गर्छ । लामो समय पत्रकारिता हाँक्नेहरूलाई भनिरहनु नपर्ने हो ।

पत्रकार महिला किन सम्पादक हुन सक्दैनन् भन्ने कुरामा सम्पादक र प्रकाशकबाट आउने एउटा तर्क हो ‘जेन्डर पत्रकारितामा महिला बढि फोकस हुन्छन् । मूलधारको राजनीतिमा कम लेख्छन्, बोल्छन् ।’

मानव सुरक्षा र आधा भन्दा बढी महिलाको सवाललाई मूलधार होइन भन्नु आफैमा त्रुटिपूर्ण सोच हो । ढिलो नगरि सच्याइनु आवश्यक छ । मूलधारमा बोलेनन् भन्ने बहाना पनि अब फिका बन्दैछ ।

पछिल्लो दशकमा मूलधारका र विवादित भनिएका विषयमा बोल्ने लेख्ने महिला देखा परेकै हुन् । राजनीति, जातीयताको मुद्दा, संघीयताको सवाल, संक्रमणकालिन न्याय, नाकाबन्दी, भ्रटाचार वा अरु कुनै मुद्दा । यी सबैमा लेख्ने पत्रकार र लेखक महिला सतहमा आएकै हुन् । भलै संख्या थोरै होस् ।

एक सत्य दृष्टान्त 

देशको तातो राजनीतिमा लेखिएको खोज फिचर मूलधारको दैनिक पत्रिकामा पुग्यो । रिपोर्ट मुख्य पृष्ठमै छापिने निर्णय भयो । केही दिनमा सूचना आयो नछापिने । एक दुई हप्तामा सो रिपोर्ट अर्को मूलधारकै साप्ताहिक पत्रिकामा कभर बनेर आयो ।

नछापिएको पत्रिकाको डेस्कमा बुझ्दा थाहा भयो, ‘यस्तो रिपोर्ट अरुले पठाए हाम्रा रिपोर्टरहरूले माइन्ड गर्छन् । हामीले नै गर्न पाएको भए हुने भन्छन् ।’ कारण पनि सोधेपछि मात्र भनियो । गैर जिम्मेवार र असुरक्षित मनोभावको यो भन्दा ठूलो उदाहरण अर्को लागेन ।

त्यही पत्रिकामा एक हप्ता भित्रै महिलालाई पितृसत्ताले केही गर्न नदिएको दुई पानाको लेख आयो । सम्पादकले अप्ठेरो नमानी सामाजिक सञ्जालमा विज्ञापन गर्दै बसे । यसरी हेर्दा, महिलाले केही गर्न सकिन्न भनेरै बसुन् । टेबलमा प्रतिस्पर्धी लेख ड्याम्म नल्याउन भन्ने चाहेको बुझिदैन र !

पुरुष रिपोर्टर र आफ्नो असुरक्षित मनोभावको रक्षा गर्ने उनै सम्पादक । नारीवादी लेख छापिदिएर नारीहरूका प्रिय पनि उनै । अनारीवादी हुनुपर्ने गालबाट बँचियो । मूलधारमा हस्तक्षेप गर्ने र प्रश्न गर्ने पत्रकार लेखक महिला झेल्न पनि परेन । हाइसन्चो ।

दोहोरो मापदन्डको यो भन्दा ठूलो नमुना अन्त कहाँ खोज्ने ? मूलधार भनिएका विषयमा कलम चलाउने महिलाहरूको सामग्री सामाजिक सञ्जालमा अनदेखा गर्ने पनि पोलिटिक्कल्ली करेक्ट सम्पादक नै धेरै छन् । यो चलाखी हो ।

अर्कोथरि, महिलाको सवालमा लोकप्रिय देखिनेहरू कुनै देखावटी कर्मकान्ड गर्दैनन् । गल्ती पनि गर्छन् । सबैखालका विषयमा पत्रकार महिलालाई विश्वास गर्छन् र प्रोत्साहन गर्छन् । तर, आफ्नो सञ्चार माध्यममा रिपोर्ट ल्याउने महिलाको कष्ट, उसको सुरक्षाको सवालमा भने आँखा चिम्लेर बस्छन् । सोध्ने कष्टसम्म गर्दैनन् ।

दर्कने झरीमा नौ बजेसम्म अफिसमा काम गरिरहेको रिपोर्टर घर कसरी पुग्छ यो उनीहरूको चासोको विषय होइन । बस ! हातमा रिपोर्ट आयो पुग्यो । र, सम्भावना देखिएको महिलालाई ग्रुमिङमा ध्यानै दिँदैनन् । अलिकति मात्र ध्यान दिँदा पत्रकार महिलाको करिअरले लिने माइलेज प्रकाशक र सम्पादकको महत्वको विषय होइन ।

भारतको आउटलुक पत्रिकाका सम्पादक स्व. बिनोद मेहताले आफ्नो किताबमा अरुन्धतीको हस्तक्षेपकारी (सकारात्मक अर्थमा) स्वभावबारे बयान गरेका छन् । अरुन्धतीले कसरी आफ्ना विषयमा डेस्कमै आएर हल्ला मच्चाउँथिन् भन्ने कुरा गर्वका साथ लेखेका छन् ।

आउटलुक पत्रिकाको जागिरे थिइनन् अरुन्धती । फ्रिलान्स लेखकको दृष्टिकोण र हस्तक्षेपलाई सानको विषय मान्ने बिनोद मेहता जस्तो सम्पादक नेपालमा को होला ? कल्पना मात्र पनि ठूलो छ अहिलेसम्म त ।

प्रश्न सोध्नु र कुनै कुरामा असन्तुष्टि जनाउनु भनेको फेरि काम नगर्ने जोखिम गर्नुपर्ने अवस्था छ । नेपालका सिनियर सम्पादक र प्रकाशकले सम्पादक महिला ग्रुम गर्न नसकेकोमा दोष अरुतिर तेस्र्याउने होइन, लाज मानुन् ।

‘महिलावादी’ नारी र पुरुष 

मुख्य भनिएका विषयमा महिलाको दृष्टिकोणलाई मूल प्रवाहिकरण गरिएको लेखनीलाई महिलाको विषय मान्दैनन्, आफूलाई महिलाको सवालमा मुखर मान्नेहरू । यादव पुरुषको सट्टा मुसहर महिलाको स्वर मधेसको राजनीतिमा मुख्य बनेर पत्रिकाको अगाडि उभिँदा मतलब हँुदैन । विचार फरक हुन सक्छ । तर, किनाराको विचार मूल ठाउँमा आउनु सच्चा महिलावादीको लागि खुशीको कुरा हुनुपर्ने होइन र ?

अर्को, इतिहासदेखि आजसम्म कम चर्चा गरिएको महिलाको शक्ति र उसको बुद्धिको हो । इतिहासमा यो भएन भन्न हामीलाई कसैले सक्दैन । जब वर्तमानमा आफ्नो शक्ति देखाइरहेका, महिलाको चर्चा सञ्चार माध्यमले सानदार तरिकाले गर्छ, उनीहरू नदेखेझैं गर्छन् । एक होइन अनेक एजेन्सी धानेका पावरफूल महिलाहरूको बारेमा आउने कभरेजलाई ‘महिलावादी’ले आँखा चिम्लने कुरा नौलो होइन ।

खोई, छैनन्, हुन्न, सकिन्न, भन्नै रमाइलो मानिरहे जस्तो देखिन्छ । महिलाको भनेर तर्काएका विषय केन्द्रमा मूल बनेर आउनु र मूल भनेर महिलालाई छिर्न नदिएका विषय पत्रकार महिलाले उठाउनु दुवै शक्तिशाली होइन ? पत्रकार महिलाले गरिरहेको दृष्टिकोणको मूल प्रवाहिकरणलाई ‘जेण्डर’ होइन भन्ने महिलावादी सोच हुनै सक्दैन ।

मुख्य भनिने विषयमा हस्तक्षेपको प्रयास गरिरहेका पत्रकार महिलाको सास्ती र उपलब्धि महिलावादको विषय बन्दैन । महिलावादी देखिन मन पराउने पुरुषको त झन् विषय नै भएन । बुझाई कमजोर कि पुर्वाग्रह ? महिलावादको वकालत किनारामा बसेर हुन्छ या बीचमै हस्तक्षेप गरेर ?

पुरुषनै पुरुषले भरिएको सञ्चार माध्यममा हरप्रहर उनीहरूसँगै मिलेर काम गर्नुको विकल्प छैन । सँगै काममा हिँडे महिलावादी हुँ भन्नेले ट्वीट लेख्छन्, ‘पुरुषले उचालेको कारण अघि बढे ।’ जब सम्पादक महिला खोई भन्नु पर्छ तब उनैले भन्छन् ‘सम्पादकले पुरुष रिपोर्टरलाई सँगै लिएर ग्रुम गरें महिलालाई गरेनन् ।’ हैट !

हालसालै पुरुष सम्पादकको सामूहिक तस्वीरमा तीव्र प्रतिक्रिया आए – ‘खोइ महिला सम्पादक ?’ अहिले बीबीसी नेपाली सेवामा नेतृत्वदायी पदमै रहेकी रमा पराजुली, घटना विचारकी सम्पादक बबिता बस्नेत र महिला खबरकी सम्पादक लोग्शरी कुँवर लगायतको नाम लिन जरुरी नै ठानेनन् धेरैले ।

उभिएका पुरुषहरूमा सबै सम्पादक थिएनन् । राजनीतिक, सामाजिक विषयमा निर्धक्क टिप्पणी गर्न सक्ने पत्रकार महिला पनि उभिन सक्थे । पुरुष सम्पादज्यूहरूबाट उभ्याउने कष्ट भएन । प्रश्न सोध्ने प्रश्नकर्ताहरूले ‘खोई’ भन्नु बाहेक अरु दृष्य देखाइदिने जमर्को पनि भएन । पत्रकार महिलाहरूको सास्ती र उपलब्धिमा ध्यान पुगेको भए पो दृष्य देखियोस !

जब महिलाहरू राजनीतिमा लेख्न थाल्छन्, ट्रोल हुन्छ यसरी, ‘यी महिला लेखक वा पत्रकारको यो राजनीतिक विचार कसरी भयो ? यीनलाई सिकाउने कोही त छ ।’ यस्तो टिप्पणी दिनेले पनि आवरण नारीवादकै ओडेको देखियो । यस्ता पुरुषको ट्वीट चैं— कठै, नारीवादीले ढुक्कै सेयर गरे । ‘दलित महिलाले पत्रकारको अघि कसरी बोल्न सकिन् । यो हुनै सक्दैन ।’ भन्छन्, ब्राम्हण मधेसी पुरुष । उनै पुरुष ‘महिलावादी’का प्रिय ।

महिलाको राजनीतिक विचार हुन्न भन्ने तिमी को हो ? भनेर प्रश्न गर्नुपर्ने होइन सच्चा महिलावादीले ? पत्रकार महिलालाई व्यक्तिगत आक्रमण गर्ने डेस्क सम्पादकलाई लेखको सुरुमै आदरपूर्वक सम्बोधन गरि किन चोख्याइदिन्छ महिलावाद । कमला भासिनकै अर्को शब्द सापटी ‘बौद्धिक नारीवादी हुन सजिलो छ । व्यवहारिक हुन सुरु गर ।’

पत्रकार महिलाको स्तरोन्नती भनेर लागि परेका संस्थाहरू पनि कोर पत्रकारिता भन्दा विकासे पत्रकारितामा बढि लोभिएको देखिन्छ । अब यस्ता संस्थाले पनि अरुलाई प्रश्न गर्ने बेला दुई पटक सोच्नै पर्छ । नारीवादको जलप होइन, सही अर्थमै पत्रकार महिलाको नेतृत्वको लागि काम गर्ने मानिसहरूको खाँचो देखिन्छ ।

साहित्यिक मेला र महिला टक फोरम

पत्रकार महिलाले उठाएका सवाल र गरेका अनुसन्धानात्मक विषयहरूमा साहित्यिक मेलामा बोल्न वा मोडरेड गर्न पुरुष पत्रकार उक्लन्छ । एक दुई महिला सेसन दियो, समावेशी भइहाल्यो । चलेको राजनीतिमा बागी विचार राखेको कारण सर्वत्र आक्रमणमा परिरहेका हुन्छन्– महिला लेखक र पत्रकार । शहरको कुनै कुनामा बसेर आक्रमणको भयमा आत्तिरहेको बेला युटुबमा देखिन्छ, बागी विचारबारे विमर्श – साहित्यिक मेलाहरूमा ।

वर्षौंदेखि उही अनुहार । उही विचार । फेरिने भनेको बोल्नेहरूको कपडा मात्र हो । तैपनि बागी । केहेनेमे क्या हर्ज हे । यसरी मूल राजनीतिमा फरक धारको विचार राख्ने महिलालाई पुरै बेवास्ता गर्ने मेला आयोजकहरू (महिला, पुरुष) पनि सामाजिक सञ्जालमा महिला सम्पादक खोजिरहेकै हुन्छन् । ‘खोइ खोइ’ भनेर चोर औंला अर्कोतिर तेस्र्याउँदैमा भेटिदैन हजुर ।

कुनै राजनीतिक प्रश्न गरेपछि बिच्किने नारीवादी पुरुष पनि छन् । जसले दिने ‘चौतारी फोरममा’ फरक राजनीतिक विचार राखेर मूल धारका पत्रिकामा लेख्ने महिलामाथिको निम्न कोटीको आक्रमणको जिकिरसम्म हुन्न । महिलावादको घुम्टो ओढ्ने केही सर्वपरिचित पुरुषहरू पनि सबै विषयमा लेख्ने महिलाको सामग्री जानेरै अनदेखा गर्दछन् ।

पितृसत्ताको यो अर्को तह हो । जोसँग लड्न धेरै कठिन छ । त्यसैले आजका नारीवादीहरू शक्ति र सत्तासँगको लडाइँ भन्न मन पराउँछन् । जसले शक्तिमा बसेकालाई चुनौती दिने हैसियत राख्छन् । उनीहरू आँखी हुन्छन् । यस्ता फोरम जसको हातमा छ, उनीहरूलाई चिढ्याउन नचाहने महिलाको लागि यो खालको शक्तिसत्ता स्वागतद्वार ओच्छ्याई बस्छ । पर्दा महिलामैत्री छ । चरित्र शक्ति सत्तात्मक ।

संगत साउथ एसिया जस्तो फोरमका नारीवादीहरू भन्छन् ‘शक्ति सत्ताले तिमीलाई तबसम्म प्रोत्साहन गर्छ, जबसम्म तिमी उसको लागि खतरा लाग्दैनौ ।’ मूल भनिएका विषयमा आफ्नो विचार राखेपछि चौतर्फी आक्रमणमा परेका केही महिला लेखकहरू अहिले मौन छन् ।

महिला लेखकमाथि भएको आक्रमणको जिकिर गर्न कोही ‘महिलावादी’ महिला, पुरुष, सम्पादक वा फोरमदाता कसैलाई आवश्यक लागेन । यो हतोत्साहले कसरी बोल्छन् राज्यका केन्द्रका विषयमा महिला ? कसरी गर्छन् पत्रकार महिलाले मूल भनिएका विषयमा रिपोर्टिङ । पितृसत्तात्मक चरित्र देखिने संचारमाध्यम र तिनका संचालकसँग त सिधा रेखामा मात्रै लडाइँ हुनसक्छ ।

जो जो महिलावादको सुरक्षित आवरणमा बसेर पत्रकार महिलाको तेजोवध गर्न तम्सेका छन्, सबैभन्दा कष्ट यहीँ छ । जुन नदेखिने घाउ हो । दुख्छ मात्र । पत्रकार महिलाको लडाइँ पत्र पत्रमा छ । लामो र जटिल छ । हार मान्ने सुविधा छैन । मान्ने पनि होइन । पितृसत्ताको यो अर्को तह नछिचोली गन्तब्यमा पुगिन्न ।

उदार समाज

मान्छेले कुरा गर्ने व्यक्तिगत र सामूहिक अनुभवकै आधारमा हो । अनुभवले भन्छ, पत्रकार महिलाको लागि सबैभन्दा उदार नेपाली समाज नै हो ।

नौ वर्ष अघि सुदुरपश्चिमा मैले चिनेका दुई जुझारु पत्रकार महिला थिए । माओवादी द्वन्द्वदेखि घरेलु र सामाजिक सबै खाले हिंसामा जुध्दै पत्रकारिता गरिरहेका । धनगढीमा लोग्शरी कुँवर र महेन्द्रनगरमा यमकला पाण्डे ।

यही चिनजानको भरमा बुटवल नटेकेको म धनगढी पुगें । उनीहरू र बाँकी समाजको उदारता र सहयोग मन लोभ्याउने खालको थियो । एउटा चरबाट छिरेर बाँकी छ जिल्लामा रिपोर्टिङ गरि फर्कदा नेपाली समाजले छोरीहरूको काम खोजिरहेको महसुस भयो ।

बहस र विवादमा भिडिरहने बौद्धिक जमात भन्दा धेरै सहयोगी लाग्यो । पत्रकार महिलाका लागि जति चमक उनीहरूका आँखामा थियो, त्यस्तो ‘खोई महिला सम्पादक’ भन्ने जमातमा अहिलेसम्म देखिएको छैन ।

मधेसमा आधारातमा किरियापुत्री बसेको ठाउँमा रिपोर्टिङ गर्दा होस् वा पहाडका भिरमुनिका गुफामा । कालो चिया दिएर, बिरामी पर्दा जाउलो ख्वाएर, बास गास दिएर सहयोग गर्ने यही समाज हो । कुनै संस्थाको कार्ड वा पद नदेखाई हिँड्ने पत्रकार महिलालाई पनि गर्छ सानदार स्वागत, आफ्नो आँगनमा ।

पत्रकार महिला पुग्दा अझ बढि खुल्छ । राजनीतिक विषय होस् वा सामाजिक । पत्रकारको लिंग हेर्दैन । सन्दर्भ हेर्छ र बोल्छ । चिया पसल होस् वा चुलो चौको दुवैतिर महिला सजिलै विचरण गर्न सक्छन् । विश्वास र सद्भाव देखाउँछन् । मन खोल्छन् मानिसहरू ।

सीमा नाकामा नागरिकताको भरमा काम गर्दा पनि सहयोग गर्ने नेपाली समाज नै हो । मधेस न पहाड यसको मायालु स्वभाव उस्तै छ । छठको मधेस, तीजको पहाड । आफन्ती माया । जुझारु काम । यस्तो संसारमा अन्त कहाँ मिल्ला !

श्रीलंकाकी एक पत्रकार महिलासँग केही दिन अघि कुरा भयो । दुवैले आफ्ना अनुभव साट्यौं । काठमाडौंका सडकमा हिँड्दा र उनको देशमा हिँड्दाको फरक बताइन् । हाम्रो समाज भोगेर हेरिन् केही दिन । हाम्रो अनुभव सुनेर लोभिइन् । तुलनात्मक रुपमा नेपाली समाज बदलाबको लागि आफूलाई खुल्ला राख्ने समाज हो । यो त्यति जड छैन, जति हामी सोच्छौं ।

एक्लै काम गर्दै आँगनमा पुगेका चेलीलाई कसरी सुरक्षा दिने र एक छाक भए पनि मिठो ख्वाउने भनेर लागिपर्ने पर्ने देशका मानिस हौं हामी । मन्दिर र ब्यारेकसम्ममा बास लिएको व्यक्तिगत अनुभवमा भन्छु, नेपालका कुनै पनि बौद्धिक फोरम र जमात भन्दा यो समाज प्रगतिशिल छ ।

संसारका कस्तै राम्रा भनिएका समाजमा पनि अपराधका घटना हुन्छन् । त्यस्ता काला धब्बासँग लड्नै पर्छ । अर्कोतर्फ तुलनात्मक रुपमा उदार समाजको फाइदा हामीले लिनै पर्छ ।

नेपाली पत्रकार महिला अब गुनासो मात्र गरि बस्ने होइन । समाजको बदलिँदो स्वभावको फाइदा लिँदै अघि बढ्ने हो । पाइला नै नसारे बाँकी काम कसरी हुन्छ ? मैले भेट्दा अँध्यारो गल्लीमा कुटाई खाएकी धनगढीकी पत्रकारले पाइला नसारेको भए उनको नाम अघि सम्पादक शब्द कसरी आइपुग्थ्यो ? जति पटक उनको नाम अघि सम्पादक लेखिएको देख्छु, उति पटक गर्वले म मुस्कुराउँछु ।

सञ्चार गृहले सहयोग गरि पत्रकार महिलालाई बढि भन्दा समाजसँग साक्षात्कार गराउन सके धेरै कुरा पत्रिकामा आउन सक्छ । श्याम श्वेत खबरहरूमा रंग थपिन सक्छ ।

समाजको मनमा युगौं दबिएर बसेका मुद्दा पत्रकारिताको मूलधारमा ल्याउनु छ । यसको लागि पत्रकार महिलाको भूमिका कति चाहिएको छ, कति । आजसम्म नउठेका विषय संचार माध्यममा नछिरे ‘हामी मूलधार’ भनेर कसैले पनि भन्नु बेकार छ । संचार गृहलाई सही अर्थमा मूलधारमा ल्याउन निर्णायक तहमा महिलाको दृष्टिकोण मात्र होइन, भौतिक उपस्थिती नै बढाउनु पर्छ । समाज तयार छ । पत्रकार केटीहरू तयार हुनैपर्छ । बाँकी काम कसले गर्ने हो व्यवहारिक रुपमै तयार नभई सुख छैन । खुला, समावेशी र उदार बहसको सुरुआत गरौं अब ।

यतिवेला संविधानको प्रस्तावनामै उल्लेखित भएको पूर्ण प्रेस स्वतन्त्रता कायम गर्नका लागि र खोसिन लागेको सूचनाको हक जोगाउनका लागि आमनेपाली पत्रकारहरू आन्दोलित छन् ।

नेपाल पत्रकार महासंघलगायत देश तथा विदेशमा रहेका पत्रकारका विभिन्न संघ÷संस्था, संगठन र पत्रकारहरू फौजदारी संहिताको स्वतन्त्र प्रेस विरोधी दफाहरू खारेज गर्नका लागि सरकारलाई ज्ञापनपत्र बुझाउँदै संघर्षका कार्यक्रम घोषणा गरी अघि बढिरहेका छन् ।

यद्यपि, सरकारले संहितामा उल्लेखित गरिएका बुँदा सच्याउन र पूर्ण प्रेस स्वतन्त्रता कार्यान्वयन गर्नका लागि पत्रकार देवप्रकाश त्रिपाठीको संयोजकत्वमा एक समिति गठन गरेको छ । उक्त समितिले गर्ने कार्य भने हेर्न बाँकी छ ।

सञ्चार भन्ने बित्तिकै एक व्यक्ति वा समूहसम्म बोली, शब्द, संकेत, चिह्न, लिपि, अंक, इशारा वा अन्य कुनै प्रकारले विचार, धारणा एवं जानकारी आदान–प्रदान गरिने प्रक्रिया भन्ने बुझिन्छ । प्रष्ट रूपमा भन्नुपर्दा समाज परिवर्तन सञ्चारकै कारण सम्भव हुन्छ भन्ने बुझिन्छ । पुरातन युगबाट आधुनिक सूचनाको युगसम्मको सामाजिक परिवर्तनको मुख्य कारण भनेकै सञ्चार हो ।

निरन्तर रूपमा सञ्चार प्रक्रियाको विकास भएको कारणले नै आजको अवस्थामा मानव समाज यो अवस्थासम्म आइपुगेको हो । सामाजिक परिवर्तन तथ्य, विचार, धारणा र सूचनाको विनिमयबिना असम्भव हुन्छ । सञ्चारलाई विभिन्न दृष्टिबाट हेरिएको छ । यी सबै दृष्टिकोण कुनै न कुनै रूपमा सामाजिक परिवर्तनसँग सम्बन्धित छन् । सूचना साझेदारी वा सन्देश आदान–प्रदान प्रक्रिया, मानव क्रियाकलाप, ज्ञानको एक विधा, एक पेसा र एक उद्योग आदि दृष्टिकोणहरू हुन् ।

सञ्चार एउटा प्रक्रिया हो । यो प्रक्रिया पूर्णतया सामाजिक परिवर्तनसँग सम्बन्धित छ । जसका आफ्नै पूर्वसर्तहरू विद्यमान् छन् । साझा सञ्चार वातावरण, प्रेषक र प्रापकबीच सहकार्य, माध्यमको चयन, सन्देश वा सूचनाको उपयुक्त संकेत वा अभिव्यञ्जन र प्रतिसंकेतन वा बोध र अपेक्षित प्रतिक्रियाको प्राप्ति यी सबै कारणले नै सामाजिक परिवर्तन हुन पुग्छ ।

एक ठाउँको खबर अर्को ठाउँमा पुर्याउन तथा जनसमुदायलाई कुनै सूचना दिनका लागि प्राचीनकालमा कुनै व्यक्ति विशेषलाई जिम्मा दिइने कटुवाल प्रथा रहेको थियो । साथै, मानिसहरूको ध्यानाकर्षण गर्नका लागि ढोल, दमाहा, नगरा, झ्याली बजाउने प्रचलन रहेको थियो ।

परेवा तथा घोडालाई तालिम दिई एक ठाउँको खबर अर्को ठाउँमा पुर्याउने कार्यमा तिनीहरूको प्रयोगसमेत गरिन्थ्यो । हाम्रो देशमा पृथ्वीनारायण शाहले नेपालको एकीकरणको वेलामा गन्धर्व (गाइने) हरूको माध्यमबाट राष्ट्रिय एकताको सन्देश प्रभावकारी तवरले प्रवाह गरेका थिए ।

लोक सञ्चार माध्यमअन्तर्गत अझै पनि गीत संगीतमार्फत, सत्यनारायणको पूजा, तिज आदि पर्वहरूमा गीत तथा श्लोकमार्फत सन्देश प्रवाह गरिँदै आएको छ । सूचना लेखी सार्वजनिक स्थलमा टाँसेर पनि जनसमुदायलाई सूचित गर्ने प्रयास गरिन्थ्यो । यसैगरी, मठमन्दिरहरूमा काष्ठकलाको प्रयोग गरी, ढुंगामा शिलालेख लेखी सन्देश दिने हाम्रो पुरानै सञ्चार शैली हो ।

यी सबै सञ्चारका परम्परागत वा पुराना तरिकाहरू हुन् । आधुनिक मानव समाजमा नयाँ–नयाँ प्रविधिसँगै सञ्चारका साधनहरू पनि विकसित हुँदै गए ।  आज हामीसँग सञ्चारका लागि पत्रपत्रिका, रेडियो, टेलिभिजन, अनलाइन, सामाजिक सञ्जालजस्ता साधन रहेका छन् ।

भू–उपग्रह, उपग्रह, कम्प्युटर र अप्टिकल फाइबर आदिले गर्दा सञ्चार सुविधा पहिलेभन्दा अझ बढी छिटोछरितो र सहजसमेत बनेको छ । वास्तवमा मानिसले समय र दूरीको अवरोधलाई प्रविधिको उपयोगबाट जित्ने प्रयास गरिरहेको छ । विश्वभरका घटना विवरण तत्काल घरमै बसीबसी हेर्न र सुन्न सकिएको छ ।

यसरी, आपसी सम्पर्क व्यापक मात्रामा हुन सकेकाले विश्वबन्धुत्व भावनामा समेत वृद्धि भई विश्वग्राम (ग्लोबल भिलेज) को अवधारणालाई बल पुगेको छ र सार्थकता पनि भएको छ । सञ्चार क्षेत्रमा भएका नयाँ–नयाँ परिवर्तनले हरेक देशको संस्कृतिमाथि प्रभाव पारिरहेको छ । सञ्चार साधनको उपलब्धताले मानिसको दिनचर्या नै बदलिएको छ ।

आजभन्दा केही वर्षअघि र अहिलेको मात्रा तुलना गर्ने हो भने पनि यो परिवर्तन स्पष्टसँग देखिन्छ । सञ्चारमाध्यमको व्यावसायिक पक्षले पनि आधुनिक मानव समाजमा ठूलो महत्व पाएको छ । सञ्चारकै कारण असीमित रोजगार प्राप्त भएको छ । वर्तमान युगमा सूचना नै वास्तविक सम्पत्ति हो ।

सञ्चारलाई जीवन पद्धति नबनाई सुखै छैन । पत्रकारिता र आमसञ्चार माध्यमको विकासक्रमसँगै विकास पत्रकारिताको पनि सुरुआत भयो । यालन चक्लीलाई विकास पत्रकारितका पिता मानिन्छ । उनले विकास पत्रकारितासम्बन्धी आफ्नो धारणा यसरी व्यक्त गरेका छन्, ‘विकासबारे आमसञ्चारका माध्यहरूले लेख्ने प्रक्रिया प्रारम्भिक चरणमा छ ।

पत्रपत्रिका, रेडियो, टेलिभिजन आदि माध्यमले विकाससम्बन्धी गतिविधिले राजनीति, अपराध, र यौनपछिको चौथो स्थान पाएको छ ।’ चक्लीको यो भनाइ नेपालका अधिकांश मिडियामा लागू हुन्छ । विकास सञ्चार नेपाली मिडियाको सबैभन्दा अन्तिम विकल्प भएको छ । ‘विकासका लागि सञ्चार’ भन्ने मूल नाराकासाथ स्थापना भएको नेपाल टेलिभिजनले पनि जो सरकारमा जान्छ उसैको गुणगान गाउन छाडेको छैन ।

नेपालमा विकास सञ्चार सुरु भएको ठीक मिति यही हो भन्न त गाह्रो छ । तर, पनि ०४८ सालमा राष्ट्रिय सञ्चार योजना लागू भएपछि विकासका लागि सञ्चार भन्ने नारा घन्कियो । आमसञ्चारका माध्यमद्वारा सरकारका विकास गतिविधिको प्रचारप्रसार गर्ने उक्त सञ्चार योजनाको उद्देश्य रहेको थियो ।

भारतदत्त कोइरालाले गोरखापत्रमा आफू सम्पादक रहँदा विकास सञ्चारको अभ्यास गराएका थिए । गोरखापत्रको ‘गाउँघर’ स्तम्भ त्यतिवेला निकै लोकप्रिय र चर्चित बनेको थियो । जसका लागि पत्रकार किशोर नेपाल राजधानी नजिकैको धादिङ जिल्लाका गाउँठाउँ घुमेर विकाससम्बन्धी समाचार खोजी गर्थे ।

नेपालमा सञ्चार कसका लागि भन्ने प्रश्न निकै उठ्ने गरेको छ । विकास प्रक्रियामा सञ्चार र सञ्चारकर्मीको भूमिका कस्तो हुने भन्ने स्पष्ट व्यवस्था छैन । प्रायः नेपालका सञ्चार माध्यमहरू सुगम क्षेत्रका सहरी, बुद्धिजीवीहरू, शिक्षित एवं धनीमानीहरूको पहुँचभित्र छ।

अधिकांश विद्युतीय माध्यम सहर केन्द्रित छन् । काठमाडौंबाट प्रकाशन र प्रसारण हुने अधिकांश मिडियाको पहुँच गाउँसम्म छैन । स्थानीय मिडियाले स्थानीयका आवाज बोलिरहेका त छन् तर तिनीहरू पनि न्यून गुणस्तर तथा सामग्रीमा काठमाडौं केन्द्रित नै छन् ।

पत्रपत्रिका, रेडियो टिभी र अनलाइन ग्रामीण क्षेत्रको झलक दिने सामग्री अत्यन्त न्यून मात्रमा पाइन्छ । सामुदायिक भावनाबाट खुलेका अधिकांश नेपाली एफएम प्रसारणहरू व्यासायिकजस्ता देखिन्छन् । तैपनि, ग्रामीण सञ्चारलाई थेग्ने काम चाहिँ यिनै स्थानीय मिडियाले गर्दै आएका छन् ।

राणा शासन ०७ सात सालको सशस्त्र क्रान्तिले ढालेको थियो । तर राणा शासनका पे्रतात्माहरुले शासन सत्ता छाडेनन् । पञ्चायती तानाशाही व्यवस्था ०४६ सालको जनआन्दोलनले ढालेको थियो । तर पञ्चायती पे्रतात्माहरुले पनि शासन सत्ता छोडेनन् । संवैधानिक राजतन्त्र र लोकतन्त्रको आवरण ओढेको बहुदलीय संसदीय व्यवस्था, जनयुद्ध र जनआन्दोलनले ढालेको थियो । तर त्यसका प्रेतात्माहरुले शासन सत्ता छोडेका छैनन् । ती मृत व्यवस्थाका भूतपे्रतले नयाँ–नयाँ रूप र शैलीमा देश र जनतामाथि अन्याय शोषण दमन गर्न थालेका छन् । नेपालमा धेरै पटक क्रान्तिहरु भएका छन् । तर किन पुराना भूतप्रेतहरुले नयाँ स्वरुप ग्रहण गरेर प्रतिक्रान्तिहरु गर्न सफल भए ? किन राजारानीका ठाउँमा नयाँ खाले महाराजाहरु र महारानीहरु बन्ने र नयाँ नारा दिएर पुनः पुरानै तरिकाले जनतामाथि शोषण दमन गर्न थाल्ने हुन्छ ? यसको मुख्य कारण हाम्रा ०७ सालदेखिका क्रान्ति  र आन्दोलनहरु अधुरो अपुरो भएर नै हो । यसैले गर्दा अहिले जनताको लोकतान्त्रिक अधिकारहरुमाथि धावा बोल्न थालिएको छ । जनताको आवाज बुलन्द गर्ने लोकतान्त्रिक अधिकारहरुमाथि विभिन्न तरिकाबाट अंकुश लगाउने र दमन गर्ने अभियान शुरु भएको छ ।
२१औँ शताब्दीमा आएर लोकतन्त्रकोे धेरै नै विस्तार भएको छ । माक्र्सको पालामा भएका लोकतन्त्रका माध्यमहरुका तुलनामा आज हजारौँ गुणा प्रभावकारी र व्यापक परिधिको लोकतन्त्रका साधनहरुको विकास भएको छ । सारा संसार एक सानो गाउँ जस्तै बन्न थालेको छ । जुन गाउँमा सबैका कुरा सबैलाई थाहा हुने गर्दछ र सबैले सबैसँग सञ्चार सम्वन्ध राख्न सक्दछ । लोकतन्त्रको यो भयंकर विशाल स्वरुपले लोकतान्त्रिक भनिने सरकारहरु र संसारका नक्कली कम्युनिष्ट सरकारहरु पनि त्रसित बनेका छन् । यस विशाल र ब्यापक रुप ग्रहण गरेको शक्तिशाली लोकतन्त्रिक माध्यमहरुबाट वास्तविक लोकतन्त्रवादीहरु र वास्तविक कम्युनिष्टहरु भयभीत हुन आवश्यक छैन । किनभने प्रेस तथा वाक स्वतन्त्रताजस्ता लोकतान्त्रिक अधिकारले जनताको हित चाहनेहरुलाई कहिल्यै पनि अहित गर्दैन ।
अहिले प्रेस विस्तार भएर विशाल र व्यापक स्वरुप ग्रहण गरेको छ । इन्टरनेट तथा सामाजिक सञ्जालहरुको विकास र विस्तारले वाक स्वतन्त्रतालाई सबैका घरघरमा पु¥याइदिएको छ । सबै जनताले हात हातबाटै प्रेस मिडिया सञ्चालन गर्ने स्थिति वनेको छ । सबै जनता सञ्चारकर्मी बन्ने स्थिति बनाइदिएको छ । सबैले अन्याय अत्याचारका विरुद्ध घरबाटै आवाज उठाउन सक्ने परिस्थिति बनेको छ र त्यो आवाज संसारभरि प्रसार गर्न सकिने स्थिति बनेको छ । सबै जनतालाई कलमका सिपाही बनाइदिएको छ अहिलेको सूचना प्रविधिको विकासले । सबै खालका जाली फटाहा भ्रष्टाचारीदेखि लिएर राज्यसत्तामा रहेका जनविरोधी तत्वहरु पनि त्रसित बनेको छ । त्यसैले गर्दा सरकारमा रहेका श्वेत आतंककारीहरुले विद्युतीय कारोवार ऐन ०६३ को दुरुपयोग शुरु गरेका छन् ।
विद्युतीय कारोबार ऐन वास्तवमा इलेक्ट्रोनिक तरिकाबाट हुने विभिन्न आर्थिक कारोबारहरु तथा सरकारी र नीजि दस्तावेज र चिठ्ठीहरु आदिको सुरक्षाका लागि बनाइएको कानून थियो । तर यसमा इन्टरनेटको माध्यमबाट विशाल बन्न थालेको लोकतन्त्रको सुन्दर र व्यापक माध्यमका विरुद्ध जालझेल गर्ने काम पनि भयो । त्यस ऐनको दफा ४७ मा सार्वजनिक नैतिकता, शिष्टाचारविरुद्धका सामाग्री वा कसैप्रति घृणा वा द्वेष फैलाउने वा गर्न लगाउने व्यक्तिलाई पनि पाँच वर्षसम्म कैद गर्न सकिने प्रावधान राखियो । जबकि यस कानूनमा अन्य ठूला अपराध गर्नेहरुलाई ६ महिनादेखि २ वर्षसम्मको मात्र कैद सजाय तोकिएको छ । अहिले यहि सार्वजनिक नैतिकता, शिष्टाचार तथा घृणा वा द्वेष फैलाउने जस्ता शब्दहरु भित्र सबै विरोधका स्वरहरु दवाउने कुचेष्टा अहिले शुरु भएको छ ।
दृष्टि साप्ताहिकमा प्रकाशित एउटा समाचार एक अनलाइन समाचार माध्यमले साभार गरेको विषयमा सो अनलाइनका सम्पादकलाई हत्कडी लगाई गरिएको गिरफ्तारी र दृष्टि साप्ताहिकका सम्पादकलाई बयानका लागि प्रहरी कार्यालयमा जान बाध्य गराइएको घटनाले प्रेस स्वतन्त्रता र यससम्बन्धी कानूनहरु तथा त्यसको दुरुपयोगका बारेमा पुनः बहस शुरु भएको छ । यदि कसैमाथि अन्याय भएको रहेछ वा गलत समाचार छापिएको रहेछ भने प्रेस काउन्सिलमा उजुरी दिने र त्यहाँबाट न्याय खोज्ने पहिलेको कानूनको प्रयोग नगरी विद्युतीय कारोबार ऐनको दफा ४७ को शरणमा जानुले आगामी दिनहरु प्रेसका लागि चुनौतीपूर्ण बन्ने देखिन्छ ।  यदि प्रेस तथा वाक स्वतन्त्रताको सही सदुपयोग गर्ने तथा यसमाथि कतैबाट पनि दमन संकुचन नहोस् भन्ने हो भने उक्त दफा ४७  खारेज गरिनु पर्दछ । विद्युतीय प्रकाशनका विषयमा अलग कानुन बनाइनु पर्दछ । त्यो नभएसम्म विद्युतीय माध्यममा हुने समाचार बिचार प्रकाशनका विषयहरु पनि प्रेस काउन्सिलकै अधिकार क्षेत्रमा राखिनु पर्दछ, प्रहरी वा अदालतको विषय बनाइनु हुँदैन । प्रेस काउन्सिल ऐनको दफा ५ घमा सार्वजनिक नैतिकता कायम राख्न लगाउने विषय प्रेस काउन्सिलको विषय बनाएको छ । सो ऐनको दफा ७ ङ मा पत्रपत्रिकाहरुमा प्रकाशित समाचारका बारेमा प्रेस काउन्सिलमा उजुरी दिन सकिने र काउन्सिलले सो बारे आवश्यक कारबाही गर्ने अधिकार दिएको छ । पत्रपत्रिका भन्नाले सो दफामा इलेक्ट्रोनिक पत्रिका होइन भनेर सो कानुनमा भनिएको छैन । एउटै समाचार प्रिन्ट मिडियामा प्रकाशन हुँदा सजाय नहुने र सोही समाचार डिजिटल पत्रिकामा प्रकाशन गरेमा पाँच वर्षसम्म सजाय हुने फासिष्ट कानून अब खारेजी हुनै पर्दैछ । वास्तवमा यो दफा राखेर त्यो बेलाको संसद्ले संसद् भनेको खसीको टाउको देखाएर कुकुरको मासु बेच्ने अखडा हो भन्ने पुष्टि गरेको छ ।
केही नेता र नेतृहरु यस्तो फासिष्ट कानूनको शरणमा जानुले उनीहरुको फासिष्टीकरणको प्रक्रियातर्फ संकेत गर्दछ । पचायतकालमा आफैँले प्रेस स्वतन्त्रताको पक्षमा गरेको भाषणका विपरीत अहिले केही नेताहरुले फासिष्ट दफाको शरणमा गएर प्रेस तथा वाक स्वतन्त्रताको गला घोट्ने कोसिस गर्न थालेका छन् । प्रेसदेखि जनताको पक्षमा काम गरिरहेकाहरु डराउँदैनन् तर जनताका विरुद्ध वेइमानी गर्न थाल्नेहरु भने तर्सने नै हुन्छन् । त्यसैले प्रेस तथा वाक स्वतन्त्रतालाई दवाउन जनविरोधीहरु तथा भ्रष्टहरु लाग्ने हुन्छन् । अहिलेको समयभन्दा पनि कठिन समय प्रेसका लागि आउँने देखिन्छ । किनभने केही नेता तथा नेतृहरुको फासिष्टीकरणको प्रक्रिया तीब्र हुन थालेको छ र आफ्ना विरुद्ध देखिने एक शब्द पनि नामेट पार्न उनीहरु तम्सन थालेको देखिन्छ ।
भ्रष्टहरु विरुद्ध समाचार प्रकाशन गर्नेहरु हत्कडी लगाएर प्रहरीको खोरमा बस्नुपर्ने र भ्रष्टहरु भने छाती फुलाएर फलानोलाई हत्कडी लाउने बनाइदिएँ भन्दै कुर्लने स्थिति भनेको फासीवादको शुरुवात हो । फासीवादले सवभन्दा पहिले प्रेस तथा वाक स्वतन्त्रतामाथि नै प्रहार गर्ने गर्दछ । यहाँ त्यसको शुरुवात भएको हो । सो फासिष्ट कानून बनेको धेरै वर्ष भइसक्यो । अब सबै मिलेर त्यसलाई खारेज गर्नेतर्फ दवाव आन्दोलन शुरु गर्नुपर्ने भइसकेको छ । अन्यथा फासीवादले जरा गाड्दै जानेछ ।
फासीवादतर्फ ढल्कन लागेका नेता तथा नेतृहरुले यो कुरा बुझ्नु पर्दछ कि पञ्चायतकालमा सार्वजनिक सुरक्षा ऐन भनेर विरोधी आवाजहरुलाई दवाउने फासिष्ट कानून बनाएर प्रयोग गर्दैमा पञ्चायती व्यवस्था अमर हुन सकेन । न त तात्कालीन सत्तामा टिक्न सके । फासीवाद जस्तोसुकै रुपमा आएपनि त्यसको पराजय हुनेछ । जनताले र प्रेसले वोल्न लेख्न कदापी छोड्ने छैन । पहिला केही मात्रै कलमका सिपाहीहरु हुने गर्दथे । अहिले घरघरमा कलमका सिपाही छन् भन्ने तथ्य, फासिष्ट सोचका नेता र नेतृहरुले अहिले नबुझे उनीहरुलाई पनि पञ्चायती प्रेतात्माहरुकै पंक्तिमा जनताले छिट्टै पु¥याउनेछ ।

गत भदौ १ गतेदेखि लागू भएको मुलुकी संहिता ऐन र हाल संसदमा छलफलमा रहेको गोपनीयतासम्बन्धी विधेयकप्रति सम्बद्ध पेशा र नागरिकको ध्यान खिचेको छ । संविधानले प्रत्याभूत गरेको पूर्ण प्रेस स्वतन्त्रता, अभिव्यक्ति स्वतन्त्रता, सञ्चार स्वतन्त्रतालगायतका मौलिक हक, लोकतान्त्रिक शासन प्रणाली, नागरिक स्वतन्त्रतालाई पार्ने असरबारे पक्ष विपक्षमा विचार आउने गरेका छन् । यी कानुनसँग प्रेस जगत्को प्रत्यक्ष सरोकार रहने भएकाले सञ्चारकर्मी र सम्बद्ध व्यक्ति÷संस्था बढी चिन्तित देखिएका छन् । पेशाकर्मी र नागरिक समाजको चासोलाई सम्बोधन गर्न जनप्रतिनिधि र सरकार पनि अग्रसर देखिएका छन् ।

मुलुकी (फौजदारी) संहिता ऐन, २०७४, मुलुकी (देवानी) संहिता ऐन, २०७४ तथा गोपनीयताको हकविरुद्धको कसूरसम्बन्धी व्यवस्थाका केही प्रावधानहरूले प्रेस तथा अभिव्यक्ति स्वतन्त्रतालाई सङ्कुचन गर्ने प्रयास गरेको सञ्चारकर्मीहरूको ठम्याइ छ । मुलुकी अपराध (संहिता) ऐन, २०७४ को भाग ३ को वैयक्तिक गोपनीयता तथा प्रतिष्ठाविरुद्धको कसूरअन्तर्गत परिच्छेद १ मा गोपनीयता विरुद्धका कसूरको व्यवस्था छ । दफा २९३ देखि ३०४ सम्म गोपनीयताविरुद्धका कसूरबारे उल्लेख छ । यसमा कुराकानी रेकर्ड गर्न, तस्वीर खिच्न अनुमति लिनुपर्ने, गोपनीयता भङ्ग गर्न नहुनेलगायतका प्रावधान छन् । परिच्छेद २ का दफा ३०५देखि ३०८ सम्मका दफाले गाली बेइज्जतीसम्बन्धी कसूरबारे उल्लेख गरेको छ । यीलगायत अरु कतिपय प्रावधान पनि छन् जसले सिधै प्रेसलाई नियन्त्रण गर्न खोजेको त देखिँदैन, तर गलत मनसाय राख्ने व्यक्तिले तिनै प्रावधानलाई टेकेर स्वतन्त्र पे्रसलाई दुरुत्साहन गर्न भने आधार खडा गरिदिएको छ । वैयक्तिक गोपनीयतासम्बन्धी विधेयकले भने वैयक्तिक गोपनीयताको दायरालाई अलिक बढी नै फराकिलो पारेको छ । सार्वजनिक पद धारण गरेका व्यक्तिको नागरिकता, शैक्षिक योग्यताको प्रमाणपत्र, सम्पत्ति विवरणलगायतका विषय गोप्य रहने र सञ्चारमाध्यमले सार्वजनिक गर्न नमिल्ने गरी प्रावधान राखेको थियो ।
सञ्चारकर्मी र नागरिकको चासो सम्बोधन गर्न सरकारले पहल गरेको छ । मुलुकी अपराध संहितालगायतका कानुनले प्रेस तथा अभिव्यक्ति स्वतन्त्रतामा पारेको असर अध्ययन गर्न सञ्चार तथा सूचना प्रविधि मन्त्रालयले १५ सदस्यीय कार्यदल गठन गरेको छ । कार्यदलले यी कानुनको अध्ययन गरेर सरकारलाई सुझाव दिनेछ । संविधानले सुनिश्चित गरेका प्रेस तथा अभिव्यक्ति स्वतन्त्रतालाई कानुनद्वारा व्यवस्थित गर्ने सन्दर्भमा कुनै अन्योल उत्पन्न भए त्यसलाई सुधार गर्न सरकार तयार रहेको पनि जनाइएको छ । पूर्ण प्रेस स्वतन्त्रताको प्रत्याभूति गर्न यसले सहयोग पुग्ने आशा गर्न सकिन्छ । यसैगरी, वैयक्तिक गोपनीयतासम्बन्धी हकका केही प्रावधानमा सांसदहरूले सुधार गर्ने प्रयास गर्नुभएको छ । राज्य व्यवस्था समितिले सार्वजनिक पद धारण गरेका व्यक्तिको नागरिकता, शैक्षिक योग्यताको प्रमाणपत्र, सम्पत्ति विवरणलगायतका विषय गोप्य नरहने प्रावधानसहित मङ्गलबार पारित गरेको हो । यही व्यवस्था पारित भएमा सञ्चारमाध्यमले यस्ता विषय सार्वजनिक गर्न सक्ने बाटो खुलेको छ ।
कानुन निर्माणमा भएका कमीकमजोरीलाई सुधार गर्नेतर्फ छलफल हुनु सकारात्मक छ । छलफलबाट नै समस्या र तिनको समाधानको पहिचान हुन्छ । सरोकारवालाहरूसँगको छलफलबाट दिगो समाधान निस्कन्छ । संविधानले नै पूर्ण प्रेस स्वतन्त्रताको प्रत्याभूति गरेको अवस्थामा त्यसको कार्यान्वयनका लागि बनाइने कानुनले संवैधानिक मर्म आत्मसात् गर्न नसक्नु त्रुटि वा कमजोरी मात्रै हो, यसलाई राज्यको मनसायका रूपमा बुझ्नु हुँदैन । संविधानको धारा १७ ले नागरिकलाई विचार र अभिव्यक्तिको स्वतन्त्रता र धारा १९ ले सञ्चारको हक सुनिश्चित गरेको छ । संवैधानिक हकलाई कानुनी प्रावधानले खुम्च्याउन सक्दैन । कानुनले समाजको विकासलाई रोक्न हुँदैन, व्यवस्थित र मर्यादित बनाउन सहजीकरण गर्नुपर्छ । भ्रष्टाचार, दुराचार अन्त्य तथा सुशासन स्थापनाका लागि स्वतन्त्र प्रेसले निर्वाह गर्ने भूमिकालाई कमजोर बनाउने खालको प्रयास गल्तीले पनि हुनुहुँदैन । द्विअर्थी प्रावधानलाई स्पष्ट पार्नुपर्छ । तर प्रेस स्वतन्त्रताका आवरणमा भित्रिरहेका विकृतिप्रति सरकार र सञ्चारकर्मी स्वयं पनि सजग हुनैपर्छ । गलत र अनैतिक अभ्यासलाई निरुत्साहित गर्ने दायित्व सरकार र सञ्चारकर्मीको हो । प्रेस जगत्लाई विश्वासिलो, पारदर्शी र जिम्मेवार बनाउने काम राज्यको मात्रै नभई पत्रकारिता क्षेत्रमा संलग्न सबैको हो ।